“Bana göre, sadece kendi gücüne dayanıp insan ve para gücüyle iyi bir ordu kurup, gelebilecek her türlü saldırıya yanıt verebilen hükümdar, tam hükümdardır.” Bu sözler, 1469 –1527 yılları arasında yaşamış, siyaset bilimi ve politik etiğin kurucusu sayılan Floransalı İtalyan düşünür, devlet adamı, diplomat, askeri stratejist Niccolò Machiavelli’ye ait. 2003 yılında, New York Times gazetesinde Chris Hedges tarafından yazılan bir makalede, insanlık tarihinin son 3400 yıllık geçmişinde sadece 268 yıllık savaşsız bir dönem olduğunu, bunun da %8’lik bir kısma tekabül ettiğini ifade etmektedir. Bunu bilen hükümdarlar, tarihin her döneminde savaşta başarıyı artıracak yeni silah ve savunma teknolojilerine önem vermiştir. Ancak, 20. yüzyıl sonrası farklı bir döneme geçilmiştir. Savunmaya yapılan yatırımların, aynı zamanda ülkedeki diğer teknolojik yeniliklerin oluşmasına fayda sağladığı tespit edilmiştir. Örneğin, Sovyetlerin 4 Ekim 1957’de Sputnik’i fırlatması Amerika Birleşik Devletleri’nin füze ve uzay programını modernize etmesine neden oldu. Yeni çıkan çipler, fiyatı nedeniyle alınması zor olarak değerlendiriliyordu. Fakat NASA ve savunma departmanı bu ürünlerden o kadar çok aldı ki, fiyatlar çip başına 1.000 dolardan 20-30 $ arasına düştü. Bu gelişme çip üreticileri ve çiplerle ilgilenen genç mühendisler üzerinde bir motivasyon oluşturdu ve bu teknoloji üzerindeki çalışmalar katlanarak arttı. Sonrasında maliyeti düşen çipler, günlük yaşamda kullandığımız elektronik cihazların yaygınlaşmasına ve Amerika’nın bu alanda Dünya lideri olmasını sağladı.
Bu yazımızda, savunma sanayi harcamaları, karşılaştırmalı olarak Amerika, Çin ve Türkiye savunma sanayi yatırımlarının, teknolojik etkileri üzerine bir perspektif sunmayı amaçlanmaktadır.
Silikon vadisinin babası olarak bilinen 1940 ve 1950’lerde Stanford Üniversitesinin dekanlığını yapan Frederick Terman, öğretim üyelerine ve mezunlarını kendi şirketlerini kurmaya teşvik etmişti. Üniversitede geliştirilen mikrodalga ve elektronik güvenlik teknolojilerinin ürünleri geliştirip, orduya satılmasını amaçlamıştı. İkinci dünya Savaşı’nda üniversite içerisinde kullanılan laboratuvarda sinyal kesici elektronik muharebe teknolojisi geliştirilmiş ve Amerika’daki fabrikalarda 30.000 adet üretilmişti. Üniversite içerisinde kurulan laboratuvarda doktora öğrencileri ve kadrolu mühendisler çalışıyordu. Benzer şekilde Kore savaşı boyunca askeri teknolojiler için yeni silahlar ve radar sistemleri geliştirildi. Bu örneklerden sonra diğer devletler bu modeli kopyalayarak, savunma ülkelerin savunma sanayisinin gelişmesi için daha fazla yatırım yapmaya başladılar.
Amerikan Savunma Bakanlığının, NASA’ya yıllar içerisinde yaptığı yatırımların birçok yeni teknolojik ürün çıkmasını sağladığı görülmüştür. Bunlar, cep telefonu kameralarında kullanılan CMOS sensörler, astronotların darbe anında zarar görmemesi için üretilen ve günümüzde yataklarda kullanılan hafızalı köpük, ITT laboratuvarı tarafından astronotlar için geliştirilen kablosuz kulaklık, 1980’lerde yine astronotlar için çizilmeye ve UV ışınlarına dayanıklı cam, uzayda bitki yetiştirme ve uyku ritmini düzenlemesi için LED lamba teknolojinin geliştirilmesi projesi, Diatek Corporation ve JPL ile ortak projelendirilen kızılötesi termometre, 1960’larda NASA’nın Black & Decker firması ile ortak yürüttüğü kablosuz el tipi vakum cihazlar örnek gösterilebilir. NASA’ya yapılan her 1 doların uzun vadede ekonomiye 7-14 dolarlık katkı sağladığı tespit edilmiştir.
2023 yılına geldiğimizde ise Dünya’nın en büyük 10 savunma sanayi firmalarını incelediğimizde Amerika ve Çin’in üstünlüğü göze çarpmaktadır. Bunlar sırasıyla; Lockheed Martin Corp. (ABD): 64,6 milyar dolar, Çin Havacılık Sanayii Kurumu (AVIC) (Çin): 44,9 milyar dolar, RTX (Raytheon Technologies) (ABD): 40,6 milyar dolar, Northrop Grumman Corp. (ABD): 35,2 milyar dolar, General Dynamics Corp. (ABD): 33,6 milyar dolar, BAE Systems (Birleşik Krallık), Rostec (Rusya), AVIC (Aviation Industry Corporation of China) (Çin), NORINCO (China North Industries Group) (Çin) ve CETC (China Electronics Technology Group Corporation) (Çin)’dir. Son yıllarda hızla yükselişini sürdüren Türk savunma sanayi firmalarından ASELSAN: 54. sırada, Baykar: 69, Türk Havacılık ve Uzay Sanayii (TUSAŞ) ise 78. Sıradadır. Millî Savunma Bakanlığının hazırladığı listeye baktığımızda, savunma sanayisine üretim yapan 250’nin üzerinde firma olduğu görülmektedir. Bunlar arasında BMC, RAM DIŞ. TİC. A.Ş., Anadolu Deniz İnşaat, Nurol Makina, Roketsan, ALP Havacılık ve FNSS gibi yıllık 50 milyon doların üzerinde ihracat yapan firmalar göze çarpmaktadır. Örneğin, Tuzla’da faaliyet gösteren Koç topluluğuna ait olan RMK Marine şirketi, askeri gemi kategorisinde ikmal tankerleri ve Sahil Güvenlik Komutanlığı için inşa edilen korvet sınıfı 4 adet Sahil Güvenlik Arama ve Kurtarma Gemileri üretmiştir. Askeri projelerden elde edilen tecrübe, bilgi birikimi ve insan kaynağı, sivil teknolojik projelerde de destek sağlamaktadır. 2023 yılında inşasına başlayan dünyanın ilk ticari yelkenli Ro Ro gemisi Neoliner Origin, RMK Marine tersanesinde üretilmiştir. 76 metre uzunluğunda iki katlanabilir karbon Solidsail direği ve 3 bin metrekare yelken alanıyla yakıt tüketimini yüzde 80-90 oranında azaltarak, deniz taşımacılığının çevresel etkisini düşürmektedir.
2022 Savunma ve Havacılık Sanayi İmalatçılar Derneği Performans Raporu’na göre, 2000 yılında toplam 851 milyon dolar ciro elde eden Türk savunma sanayi firmaları GSMH’nın %0.32’sini üretmişti. 2022 yılına geldiğimizde ise 12 milyar dolar ciro ve GSMH’nın %1.34’üne yükselmiştir. Siparişlerin %46’sı yurtiçinden, %11’i ABD’den, %11’i Avrupa’dan ve %32’si diğer ülkelerden alınmıştır. (SASAD, 2022). Yıllar içerisinde, ürünlerin dış pazarlarda daha fazla talep gördüğü sonucuna ulaşmamızı sağlamaktadır. Buna bağlı olarak, 2003 yılında savunma sanayi üretiminde yerlilik oranı %20-25 iken, 2011 yılında %54 ve 2024 yılı itibariyle %80 üzerine çıkarılmıştır.
Ülkenin sanayileşmesi ile savunma sanayinin gelişmişliği arasında doğrudan bir ilişkinin mevcut olduğu; savunma sanayide güçlü olan ülkelerin aynı zamanda teknolojik üstünlüğe sahip gelişmiş ülkeler olduğu görülmektedir. Ancak, Ar-Ge faaliyetlerinin büyük bölümü için kamu kaynakları kullanılmaktadır. Tek bir ürün için çok büyük miktarlarda Ar-Ge yatırımı gerektirmesidir. Bu çerçeve devletler bakanlık veya araştırma kurumları üzerinden projelere destek sağlamaktadır.
TÜBİTAK’ın desteklediği savunma sanayi ile bağlantılı birçok proje bulunmaktadır. 2012 yılında TÜBİTAK’ın yayımladığı bir sunumda, Baykar Makina Sanayi Ve Ticaret A.Ş’nin “Sabit Kanat Taktik İnsansız Hava Aracı Sistemi Geliştirilmesi” projesine destek aldığı görülmektedir (günümüz değeri ile 1.122.000 ABD Doları). Türk Havacılık ve Uzay Sanayi A.Ş.(TUSAŞ-TAI) destekli olarak akademisyen Dr. Öğretim Üyesi Halit ERGEZER’in Otonom İşbirlikçi Robotlar projesi desteklenmiştir. MS SPEKTRAL Savunma Sanayi Anonim Şirketi, TÜBİTAK’ın 1501 Sanayi Ar-Ge Projeleri Destekleme Programı kapsamında, elektro-optik ve X-ray görüntüleme sistemleri alanında sınır güvenliği ve kaçakçılıkla mücadele gibi alanlarda önemli projeler yürütmektedir. Bu gibi projelerin başlıkları, TÜBİTAK’ın sitesinde belli aralıklarla kamuoyuna sunulmaktadır.
Benzer şekilde Amerikan Savunma Bakanlığı, desteklediği projeleri sitelerinde yayımlamaktadır. Savunma Sanayinde kullanılan nadir toprak elementlerinin üretilmesi, siber güvenlik, mikroçip üretimi ve soğuk hava koşullarında saldırı yetkinliğinin artırılması gibi birçok projelere destek sağlamaktadır. Örneğin, savunma sanayisinde kullanılan kritik kimyasallar için 2024 yılında 192,5 milyon dolarlık destek sağlamıştır. Goex/Estes Energetics firması, enerjik formülasyonlarda kullanılan yedi oksitleyicinin (baryum nitrat, potasyum klorat, potasyum nitrat, potasyum perklorat, stronsiyum nitrat, stronsiyum oksalat ve stronsiyum peroksit) ve bir namlu susturucusunun (potasyum sülfat) üretimini kurmak için 13 milyon dolarlık bir sözleşme imzaladı. Powdermet Inc., enerjetik formülasyonlarda ateşleme ve yakıt kaynağı olarak kullanılan iki kritik metalin (titanyum tozu ve zirkonyum tozu) yurt içinde üretimini sağlamak üzere 1,9 milyon dolarlık bir sözleşme imzaladı.
2023 yılı itibarıyla Çin, küresel silah pazarında önemli bir oyuncu olarak konumunu sağlamlaştırmış olup, 2019-2023 yılları arasında küresel silah ihracatının %5,8’ini oluşturarak konvansiyonel silahların dördüncü büyük tedarikçisi konumuna gelmiştir. En büyük savunma sanayi firmaları; Çin Kuzey Endüstrileri Grup Şirketi Limited (Norinco Grubu), Çin Havacılık Endüstrisi Şirketi (AVIC), Çin Güney Endüstrileri Grup Şirketi (CSGC), Çin Elektronik Teknolojisi Grup Şirketi (CETC) ve China Aerospace Science and Technology Corporation (CASC) sıralayabiliriz. Örneğin, Cheng Fubo’nun başkanlığını yaptığı Çinli Norinco Group (the Northern Industries Group)’un 216,339 çalışanı bulunmaktadır ve 82,7 milyar dolarlık geliri bulunmaktadır. Bu firma çoklu fırlatma roket sistemleri, radar sistemleri, insansız hava araçları ve zırhlı araçlar üretmektedir.
Çin Ulusal Savunma için Devlet Bilim, Teknoloji ve Sanayi İdaresi’nin web sitesinde yeni malzeme teknolojileri konusunda araştırma için açık çağrıya çıkılmıştır. Bu projeler; Alüminyum alaşımlı 2024HDT sacın araştırılması ve uygulanması, katkı maddesi imalatı için yüksek performanslı GH3536 tozunun hazırlanması, temel özelliklerin optimizasyonu ve yakıt nozullarının yapısal optimizasyon tasarımı ve katkı imalatı süreci üzerine araştırma olarak sayılabilir.
Sanayi ve Teknoloji Bakanı Mehmet Fatih Kacır, 7 Şubat 2025 tarihinde şöyle bir açıklama yapmıştır: “Örneğin Ankara’da bir araştırma merkezi var; ‘Trutek’ ismiyle Togg tarafından kurulmuş. Orada 300’e yakın çok nitelikli mühendis var. Yarıdan fazlası savunma sanayisinde tecrübe kazanmış mühendisler”. Bu açıklamadan da açık bir şekilde anlaşılacağı üzere, savunma sanayi firmalarında tecrübe kazanmış mühendisler ve teknik çalışanlar, bulunduğu ülkede yeni teknolojik ürün üretiminde kilit rol üstlenmektedir. Benzer şekilde savunma sanayi firmalarının, üniversite akademisyenleri ile yaptığı üniversite-sanayi iş birlikleri hem laboratuvar altyapısını geliştirmekte hem de lisansüstü eğitim gören mezunların doğrudan savunma sanayi firmalarında istihdam edilmesini sağlamaktadır. Sonuç itibariyle, önümüzdeki yıllarda savunma sanayisine yapılacak yatırımlar ile o ülkedeki katma değeri yüksek, sivil hayatta kullanılan yüksek teknoloji ürünlerinin üretiminde doğrudan payı olduğu açıktır.
Kaynaklar
Girişimci Kapital, Ergen Mustafa, Alfa Yayınları.
https://www.nytimes.com/2003/07/06/books/chapters/what-every-person-should-know-about-war.html
Türkiye’de Savunma Sanayi Sektörü ve Ekonomi Üzerindeki Etkisinin Değerlendirilmesi, 2023, YILMAZTÜRK Aysun, Doi: 10.59274/enderun.1345835
https://www.howtogeek.com/831363/these-nasa-innovations-are-all-around-us-everyday
Incentive Mechanisms in Industrial Development: An Evaluation through Defense and Aviation Industry of Ankara, https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2015.06.192
https://www.ekonomigazetesi.com/sektor-haberleri/ilk-yelkenli-ro-ro-denizde-54199
https://tubitak.gov.tr/tubitak_content_files//TEYDEB/istatistikler/TEYDEB_Sunum_15102012.pdf?utm_
https://tubitak.gov.tr/sites/default/files/21566/1501_2023-2_kabul.pdf?utm_
https://www.sastind.gov.cn/n10086167/n10086216/c10402834/content.html
ABD Avrupa bayram Bilim BLCU BRICS burs China CSC Culture Ekonomi eğitim Fuar Kore Kültür Pekin Rusya Scholarship science Sinciang Sinciang Uygur Ozerk Bolgesi Sino Sino Turkish Sino Turkish Sino Turkish Sino Turkish Sino Turkish Sino Turkish Studies Sino Turkish Studies Sino Turkish Studies Sino Turkish Studies Tayvan Trump Turkiye Türkiye USA Uyghur Wang Yi Xi Jinping Xinjiang ZJUT Çin Çin Mücizesi çin Şanghay
